JOHN FORD ÜZERİNE
John Ford, sinema estetiğine büyük katkıları olmasına rağmen bugün hakkettiği değeri göremeyen bir yönetmendir. Bu çalışmanın amacı da okuyucunun John Ford’un kişiliği ve sineması üzerine genel bir fikir edinmesini sağlamaktır.
Bu doğrultuda yazıda ilkin John Ford’un sinema serüvenine ve anlayışına, ardından filmografisine değinilecektir.
VAHŞİ BATININ ŞÖVALYESİ: JOHN FORD
John Ford, Amerikan sinemasının en büyük yönetmenlerinden biri olmakla birlikte, dünyanın her yerinden sinemacıları etkilemeyi başarabilmiş oldukça önemli bir yönetmendir. Orson Welles, Akira Kurosawa, İngmar Bergman ve Alfred Hitchcock gibi birçok yönetmen John Ford’un sinemasından etkilendiklerini ifade etmişlerdir.
Ford, sessiz sinemadan sesli sinemaya geçişin önemli temsilcilerinden biridir. Bu dönemde büyük bütçeli filmler yapan Amerikan film endüstrisi John Ford’un katkıları ile birlikte sadece teknoloji ve üretim organizasyonu açısından değil, sinema dilinin gelişmesi açısından da büyük yol kat etmiştir. John Ford’un bu günkü sinema estetiğinin sağlanmasında çok önemli bir payı vardır. Bu durum onu birçok kişinin gözünde ‘Sinemanın babası’ konumuna getirmiştir.
John Ford çoğunluğu Western olmakta birlikte 140 film çekmiştir. 1917’den 1927’ye kadar 62 tane sessiz film yapan John Ford, 1928 yılında Mother Machree adlı filmiyle sesli filme geçiş yapmış ve 78 tane de sesli film çekmiştir. Bu filmler arasında savaş dönemi belgeselleri de vardır. Hatta bu belgesellerden ‘The Battle of Midway ve December 7th’ ile Oscar kazanmıştır. Çektiği filmlerin sayısı ve o dönemin koşulları göz önüne alındığında Ford’un olağanüstü çalışkanlıkta bir kişiliğe sahip olduğu anlaşılmaktadır.
‘‘İrlanda göçmeni on bir çocuklu bir ailenin en küçük çocuğu olarak dünyaya gelen John Ford’un asıl adı Sean Aloysius Feeney’dir. Ford, Portland’da orta öğrenimi görüp, bir fabrikada işçi olarak çalıştıktan sonra, Hollywood’a giderek, oyunculuk ve yönetmenlik yapmakta olan ağabeyi Francis’in yardımcılığını yaparak sinemaya giriş yapmıştır. Burada kovboy filmleri yönetmeye başlamış ve adını Jack Ford olarak değişttirmiştir.’’ (Greelane, 2019) 30’a yakın filmini bu adla çeken Ford, bu sırada Griffith’in sinemasından etkilenmiş ve Griffith’in ünlü filmi The Birth of a Nation’da (Bir Ulusun Doğuşu) figüranlık bile yapmıştı.
John Ford’un Amerika’da dikkatleri üzerine çektiği ilk filmi Iron Horse (Demir At) filmi olmuştur. Eleştirmenler tarafından tam not alan bu film ülkenin iki yakasını birbirine bağlayan bir demiryolunun yapımıyla ilgilidir. Ford bu filmde ilerlemenin önünde durduğunu iddia ettiği Kızılderililere karşı sert bir tavır takınmış olsa da filmin anlatım biçimi, karakter gelişimi ve akıcılığı oldukça başarılıdır. Yönetmenin üslubunun gelişimini görme açısından bu film oldukça önemlidir. Çalışkanlığının yanı sıra, John Ford ile çalışan tüm aktörlerin ve yapımcıların onun hakkında hemfikir oldukları bir diğer özelliği ise ‘aşırı disiplinli ve titiz’ oluşudur.
‘‘Filmlerini gerçek mekanlarda, gerçek toz toprak içerisinde çekmeyi severdi ve hiçbir zaman storyboard kullanmazdı. Yeri geldiğinde tek bir sahne, tek bir hareket için bir hafta beklerdi. Yakın plan çekimlerden yıllar geçtikçe daha çok nefret etti, uzun planlara tutkundu ve kamera hareketlerinden mümkün olduğunca kaçınırdı.’’ (Anadolu, 2015, s. 1) John Ford’un disiplini üzerine Kemal Çipe’nin verdiği şu örnek de oldukça ilginçtir:
“Seyrettiğimiz, western filmlerinin ustası John Ford üstüne bir belgeselde herkes, tanıdığı kadarıyla, John Ford’u anlatıyordu. Belgeselde, ustayı, bir filminin bir sahnesini çekerken görüyoruz. Sette her şey hazır. Ford bir çekim için prova yaptırıyor. Klasik çerçevede, Western kasabasının şerifi, evinin önündeki verandada sandalyede oturuyor. Şerif ayak ayak üstüne attığı iki ayağını korkuluğa uzatmış, hafif geriye kaykıldığı için de sandalye iki ayağı üstünde dengede duruyor. Sonra karısı arkadaki kapıdan çıkıp geliyor, yanında duruyor ve bir şeyler söylüyor. Şerif biraz umursamaz, “hayır” diyor. Kadın biraz sinirlenip, dönüp gidiyor. Bir türlü olmuyor. John Ford çok prova yapan bir yönetmen değil ama bu planda onu tatmin etmeyen bir şeyler var. Bir-iki prova daha alıyor ama nafile. Bir şeyler eksik, ama ne? Ford Usta, yaklaşan yemek vaktini mazeret yapıp mola veriyor. Anlaşılan o ki yemekte biraz düşünecek. Yemekten sonra yine prova alıyor. Bir şeyler hala eksik. Çevresindekilere dönüp: “Bu durumda bir Amerikalı böyle “hayır” demez, böyle davranmaz. Bir fikri olan var mı?” diye soruyor. Birileri bir şeyler söylüyor ama usta onları beğenmiyor. Başka bir sahnenin çekimine geçebilir ama kafası takılmış bir kere; “Ben düşüneceğim, siz de düşünün. Paydos,” diyor. Sabah herkes hazır… Ama kendisi dahil kimse doğruyu hala bulamamış. Provalar yine işe yapamıyor. Ford, bir kez daha düşünmek için “mola” veriyor ve setin dışındaki araziye doğru yürüyor. Herkes bekliyor. Usta bir saat sonra, söz ile bir “hayır” dedirtmemek için, dünden beri görüntü ile aradığı cevabı (Amerikan’ca davranışı) bulmuş olarak sete dönüyor. Çekime hazırlanılıyor. John Ford şerifi oynayan erkek oyuncuya (Richard Widmark); “Kadın sözünü bitirince, iki ayak üstündeki sandalyenin pozisyonunu bozmadan ayaklarını değiştir” diyor. Çekilen sahneyi görüyoruz. Evet, kadın “hayır” cevabını almış oluyor!” (Çipe, 2011, s. 5-6)
John Ford genellikle Amerikan kültürüne dayalı filmler çekmiş ve bununla birlikte evrenseli de yakalayabilmiş bir yönetmendir. İlk Oscar ödülünü The Informer (Muhbir) ile alan Ford, bu ödülü daha sonra 3 defa daha alarak bir ilke imza atmıştır. Ford hala 4 kez Oscar alan tek yönetmen olarak geçmektedir. Oscar ödülü aldığı diğer filmler ise The Grapes of Wrath (1940), How Green Was My Valley (1941), ve The Quiet Man (1952)‘dir.
John Ford ağırlıklı olarak Western filmleri çekmiş ve bu türe yeni bir boyut kazandırmıştır. Onu tüm dünyaya tanıtan ve western türünü adeta baştan yaratan ilk filmi ise 1938 yılında çektiği Stagecoach’tır. (Posta Arabası) Ford bu film ile birlikte Western filmlerine tekrar giriş yapmış olur. Ford’un daha sonra çektiği Western filmlerindeki en önemli nokta ise Kızılderililere karşı tutumudur. Ford’un olgunluk dönemi eserlerinden biri olan The Searches (Çöl Aslanı) adlı filmde Kızılderililer ile yaşanan sorunlardan Amerikalıları sorumlu tuttuğu görülür. Bu filmin sonunda John Wayne’in[1] oynadığı karakterin bir dönüşüm geçirerek Kızılderililere katılan yeğenini kucaklaması buna örnektir. John Ford öncesinde Western filmleri Kızılderililere karşı aşırı ırkçı bir tutum sergilemekteydi. Ford ile birlikte -en azından sinemada- Kızılderililere karşı daha insancıl bir tutum sergilenmeye başlandı. Ford, filmlerinde salt kötü Kızılderili karakterleri çizmemiş, onların da iyisini ve kötüsünü çizmeye çalışmıştır. Bu tutumu o zamanlar için oldukça önemli, hatta devrimci bir tutum olarak okunabilir.
John Ford filmleri ağırlıklı olarak Amerika’nın kurulduğu ilk yıllara karşı bir özlem barındırır. Orta Çağ şövalyelerini andıran onurlu kovboylar Ford filmlerinin vazgeçilmezidir. Buna en iyi örnek ise The Man Who Shot Liberty Valance (1962) filmidir. Bu filmde iki kahraman vardır: John Stewart’ın canlandırdığı Kuzeyi temsil eden iyi eğitimli şehir beyefendisi ve John Wayne’nin canlandırdığı Güneyi temsil eden kovboy. İki kahraman da Güney’de terör estiren Liberty Valance karakterini dize getirmeye çalışırlar. Fakat bunu birbirine tamamen zıt yöntemler kullanarak yaparlar. John Stewart’ın karakteri Valance’yi vurduğu için ün ve ödül kazanıp “asıl kadın” ile evlenirken Valance’yi gerçekte vuran ‘asıl’ kahraman John Wayne’nin karakteri ise kimsenin hatırlamadığı bir kişi olarak kendi başına bir köşede ölür. John Wayne bir anlamda ölen Güney’in ve onun hayat anlayışının tam bir temsilcisidir. Modern hayat artık Güney’i de sarmaktadır. O eski, geleneksel yaşam artık yok olmaktadır.
John Ford’un geçmiş veya gelenekle olan bağını ifade eden bir diğer önemli filmi ise Oscar ödüllü The Grapes of Wrath (Gazap Üzümleri) adlı filmidir. John Steinbeck uyarlaması bu film birçok kişi için gelmiş geçmiş en iyi uyarlama film olarak yorumlanmaktadır. Ford bu filmiyle kapitalizme ve makineleşmeye dair büyük bir eleştiri getirir. Kapitalizmin köylüleri topraksız bırakarak göçe zorlamasını konu edinen bu filmin ana teması yitirilen insani ve toplumsal değerlerdir. Ford yine de umutlu bir final getirir bu filme, yeni bir Amerika inşa etmenin mümkün olduğunu ifade edercesine karakterleri mücadeleye sürükler. Tıpkı bir şövalye gibi…
FİLMOGRAFİ
Stagecoach (1939) – Cehennemden Dönüş
Stagecoach (1939), Kızılderili saldırısına maruz kalan posta arabası yolcularının yaşadıklarını konu edinmektedir. Siyah beyaz olarak çekilen Stagecoach, John Wayne ile yönetmen John Ford’u bir araya getiren ilk filmdir. Western türünün bu film ile yeniden canlanmıştır. John Ford’un en önemli filmlerinden biri bu film, en iyi yönetmen ve en iyi film de dâhil pek çok dalda Oscar’a aday gösterilmiştir.
The İnformer (1935) – Muhbir
Senaryosunu Dudley Nichols’ın yazdığı The İnformer (1935) John Ford’a ilk Oscar ödülünü getiren filmidir. 1920’lerin Dublin’in de geçen bu film, şehirde süren iç çatışmalar sırasında para karşılığında arkadaşını polislere ihbar eden ve bu eyleminden ötürü vicdan azabı duyan Gypo Nolan adlı bir karakteri anlatıyor. Gypo, arkadaşını sattıktan sonra kendisini alkole veriyor ve polisten aldığı parayı bir gecede harcayarak tüm gözleri üzerinde topluyor. Filmin finalinde ise Gypo’nun örgüt tarafından mahkemeye çıkarıldığını görüyoruz. Bu mahkemede suçu ortaya çıkan Gypo, kapatıldığı hapishaneden kaçıyor ve vurulduktan sonra kendisini Kiliseye atıyor. Burada ihbar ettiği arkadaşının annesinden af diliyor ve arkadaşının annesi onu affediyor. Ford, bu filmiyle dönemin sert koşullarının insanlar üzerindeki etkisini ortaya koyuyor.
The Grapes of Wrath (1940) – Gazap Üzümleri
The Grapes of Wrath (1940) John Ford’un Amerikalı yazar John Steinbeck’in aynı adla yazmış olduğu romanından uyarladığı filmidir. Ford bu filmiyle ikinci Oscar ödülünü kazanmıştır. Tom Joad adlı eski bir suçlunun ailesinin yaşadığı topraklara gelmesiyle başlayan bu film, Tom’un ailesinin göçe zorlanmasıyla devam ediyor. Tüm varlığını geride bırakıp yollara düşen bu ailenin önüne ölüm, yoksulluk ve çaresizlik çıkıyor. John Ford, kapitalist düzenin yok ettiği halkın durumunu epik bir şekilde ortaya koyuyor. Bu film, birçok kişi tarafından gelmiş geçmiş en iyi uyarlama film olarak kabul ediliyor.
How Green Was My Valley (1941) – Vadim O Kadar Yeşildi ki
How Green Was My Valley (1941) John Ford’un 5 dalda Oscar ödülü aldığı filmidir. Filmin ana karakteri Huw Morgan’ın gözünden anlatılan bu film, Madenci kasabası Welsh’te yaşayan bir ailenin hayatını konu edinmektedir. Oldukça zor koşullar altında yaşayan bu ailenin tek geçim kaynağı kömür işidir, dolayısıyla ailenin genç-yaşlı tüm fertleri madende çalışmak durumundadır. Temelde işçi sorunlarını ele alan bu film, John Ford sineması açısından oldukça önemli bir yerde durmaktadır.
The Searchers (1958) – Çöl Aslanı
The Searchers (1958) Ford’un John Wayne ile çalıştığı bir diğer filmidir. Film, Ethan (John Wayne) adlı ırkçı bir savaş gazisinin Kızılderililer tarafından kaçırılan yeğenini bulma çabasını konu edinmiştir. John Ford bu Ethan karakterini filmin sonunda dönüştürerek ırkçılık karşıtı bir yapı ortaya koymuştur. Ethan öldürmek istediği yeğenini kucaklamış ve aileye kabul etmiştir.
The Quiet Man (1959) – Kadın Satılmaz
John Ford’un bir diğer önemli filmi ise 1959 yılında çekmiş olduğu The Quiet Man adlı filmidir. John Wayne’in oynadığı Sean adlı karakter Amerika’dan ayırılıp kendisine miras kalan arazisinde yaşamak için İrlanda’da bir köye gelir. Bu köy Sean için oldukça farklı bir kültüre sahiptir. Sean köyün insanlarına uyum sağlamaya çalışır, fakat bu o kadar kolay değildir. Sean, evlendiği kadının abisiyle kavga etmek durumundadır. Bu durum köyde yaşayan insanlar ve eşi için bir zorunluluktur. Çünkü eşinin abisi çeyiz parasını vermemiştir. Eski bir boksör olan Sean eşinin abisiyle kavgaya tutuşur ve eşi tarafından kabul görür. John Ford bu filmiyle oldukça ilginç bir kültürü yansıtmıştır.
SONUÇ
John Ford filmlerinde geçmişe duyulan özlem ön plandadır. Ford, filmlerinde çoğunlukla idealist karakterler kullanır ve bu karakterlerin karşısına yozlaşmış kötü karakterleri konumlandırır. Ford filmlerinin en önemli özelliğiyse halktan yana olması ve insani değerleri gözetmesidir.
Sonuç olarak John Ford’un oldukça kıymetli işler yaptığını ifade edebiliriz. Ford, çektiği yüzlerce film ile yalnızca sinema endüstrisini değil, sinema estetiğini de besleyen ve geliştiren bir yönetmendir. Çektiği filmlerle günümüz sinemacıları için ‘çalışma biçimi’ ve ‘film estetiği’ açısından oldukça önemli bir kerteriz noktasıdır.
KAYNAKÇA
Çipe, K. (2011, 12 01). Diyalog ve Sinema. ABMYO, 111-117.
Ford, J. (Yöneten). (1935). The İnformer [Sinema Filmi].
Ford, J. (Yöneten). (1940). The Grapes of Wrath [Sinema Filmi].
Ford, J. (Yöneten). (1941). How Green Was My Valley [Sinema Filmi].
Ford, J. (Yöneten). (1958). The Searchers [Sinema Filmi].
Ford, J. (Yöneten). (1959). The Quiet Man [Sinema Filmi].
Ford, J. (Yöneten). (Stagecoach). Stagecoach [Sinema Filmi].
Greelane. (2019, Temmuz 17). John Ford Biyografi, dört Zamanlı Film Direktörü Oscar Kazanan. Greelane: https://www.greelane.com/tr/be%C5%9Feri-bilimler/g%C3%B6rsel-sanatlar/john-ford-biography-4689174/ adresinden alındı
Anadolu, B. (2015, 08 31). John Ford – İhtiyarlara yer var mı? Filmloverss: https://filmloverss.com/john-ford-ihtiyarlara-yer-var-mi/ adresinden alındı
